«بطور کلی جامعه‌شناسی آموزش و پرورش بر مطالعه روابط میان آموزش و پرورش و جامعه، از طریق کاربرد منظم دانش، مفاهیم، نظریه‌ها، روشها و فنون جامعه‌شناسی، اطلاق می‌شود. در تعریفی دیگر، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش عبارت است از: تحلیل علمی الگوها و فراگردهای اجتماعی دخیل در نظام آموزش و پرورش(بروک اور و اریکسون 1975). منظور از نظام آموزش و پرورش الگوی کلی نهادها و سازمانهای رسمی جامعه است که به واسطه آن معارف و میراث فرهنگی منتقل و پرورش و رشد اجتماعی و شخص افراد جامعه میسر می‌شود».[1]

جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، رشته علمی نسبتاً جدیدی است که عمده‌ترین تحقیقات و تألیفات مربوط به آن در نیم قرن گذشته پدید آمده است. اما ریشه‌های آن را در آثار جامعه‌شناسان قرن نوزدهم نیز می‌توان یافت. «جامعه شناسان، آموزش و پرورش را به عنوان یک پدیده اجتماعی یا یک نهاد اجتماعی مشخص و نظیر سایر پدیده‌ها و نهادهای اجتماعی قابل تحلیل و تببین تلقی می‌کنند و معتقدند که آموزش و پرورش اساساً یک موضوع اجتماعی است. به نظر آنان، آموزش و پرورش همیشه یک فعالیت اجتماعی بوده و صرفاً به آموزش و پرورش رسمی که هدفها و روشهای آن به ماهیت و فرهنگ جامعه بستگی دارد، منحصر نبوده بلکه در بین اقوام ابتدایی که رسماً مدرسه وجود نداشت، آموزش و پرورش به انحاء مختلف وجود داشت و سعی داشتند همواره شخصیت کودکان را طوری پرورش دهند که برای مشارکت در جامعه و نقشهای مورد نیاز آماده باشند».[2]

در جامعه ساده گذشته اشکال ابتدایی نظامهای سیاسی و اقتصادی وجود داشت و کارکردهای آموزش و پرورش از طریق خانواده با مشارکت فرد در فعالیتهای گوناگون گروه اجتماعی صورت می‌گرفت؛ از این رو، نهاد جداگانه‌ای لازم نبود. ولی در جامعه پیچیده متمدن امروز، با گسترش شهرنشینی و توسعه صنعتی و دگرگون شدن ساختارها و کارکردهای سیاسی و اقتصادی، نهادی مثل خانواده که در گذشته بار تربیتی فرزندان را به عهده داشتند، دیگر اقتدار و نفوذ کافی برای ایفای وظایف آموزشی و پرورشی را ندارند. جامعه متحول، مستلزم ایجاد نهاد خاص نظام آموزش رسمی است. مفهوم نهاد، به هر نوع اعتقاد، ارزش، مفهوم، سازمان و یا بطور کلی، هر پدیده‌ای که طی شرایط و فراگردهای تاریخی با مجموعه‌ای از هدفها، کارکردها و کنشها مشخص شده است، اطلاق می‌شود.

نظام آموزش و پرورش نوین در ایران از زمان تأسیس دارالفنون، در سال 1228 هجری شمسی و وزارت علوم در 1232 هجری شمسی فراهم شد و بعد از انقلاب مشروطیت به تدریج سازمان و تشکیل یافت. با صدور فرمانی در متمم قانون اساسی سال 1285 و 1286 زمینه نضج نظام  آموزش و پرورش فراهم شد و در سال 1322 قانون تعلیمات اجباری به تصویب رسید.

 

جامعه‌شناسان تأکید می‌کنند که آموزش و پرورش یکی از راههای اجتماعی شدن کودک است و مدرسه در کنار سایر عوامل از قبیل خانواده، اجتماع و گروههای همبازی به این روند کمک می‌کند. از این دیدگاه جامعه‌شناسی آموزش و پرورش عبارت است از انتقال فرهنگ  و عناصر ویژه آن به نسل جدید. از این رو هدف آن مطالعه پدیده آموزش و پرورش، نحوه تشکیل و سازمان‌پذیری و کارکردهای عمومی آن در زندگی افراد است.

«مطالعات جامعه‌شناسی آموزش و پرورش در سه زمینه مهم، تمرکز یافته است:

1- نظامهای بزرگ آموزش و پرورش؛

2- نهادهای آموزشی خاص؛

3- تعامل در محیطهای آموزشی».[3]

 

آگوست کنت (1798 – 1857)، واضع واژه جامعه‌شناسی، آموزش و پرورش را به منزله تهذیب و تزکیه آدمی می دانست. اسپنسر (1820 – 1903) نیز غایت آموزش و پرورش را تدارک و تأمین زندگی بهتر برای فرد در جامعه می‌دانست. به زعم وی، کارکردهای نظام آموزشی باید بسیار اندک و محدود باشد، به طوری که نباید در پرورش فرد زیاد مداخله کند. وی معتقد بود طبیعت، حس درک خوب و بد را در انسان به ودیعه گذاشته و هر کودک با توجه به پیامدهای رفتار و کردار خود به یادگیری پرداخته و از راه طبیعی آموزش و یادگیری به تفاوتهای میان خوب و بد پی خواهد برد.

از نظر امیل دورکیم (1858 – 1917) نیز آموزش و پرورش یک امر واقع اجتماعی بوده و یک عنصر اصلی جامعه‌شناسی محسوب می‌شود. در تعریف وی آمده است: آموزش و پرورش فعالیتی است که نسل بالغ، درباره سنی که هنوز برای حیات اجتماعی نارس است، به جای می‌آورد و موضوع این فعالیت عبارت است از برانگیختن و پروردن افکار و معانی و شرایط معنوی و مادی که مقتضیات حیات در جامعه سیاسی و محیط خصوصی است که طفل برای زندگانی در آن، آماده می‌شود.

مانهایم (1893 – 1947) نیز مثل دورکیم بر نقش سازنده آموزش و پرورش به عنوان یک فراگرد اجتماعی آگاهانه  تأکید کرده آن را فی‌نفسه تکنیک و وسیله‌ای برای کنترل اجتماعی، بازسازی و نوسازی جامعه می‌داند که در صورت استفاده آگاهانه و برنامه‌ریزی شده، می‌تواند به ایجاد انسجام و یگانگی اجتماعی مدد رساند.

 

1- تحلیل علمی آموزش و پرورش رسمی و غیر رسمی و مناسبات متقابل نهادها؛

2- مطالعه رابطه کار کردی بین نظام آموزشی و سایر نهادهای عمده جامعه از قبیل اقتصاد، سیاست، مذهب و خانواده؛

3- مطالعه نقش افراد و تقسیم نقش در نظام آموزش و پرورش؛

4- کارکرد آموزش و پرورش در جامعه؛

5- مطالعه قدرت سازمانی و وسایل انضباطی در نظام آموزش و پرورش.[4]

 

 

1. گلشن فومنی، محمدرسول؛ جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران، انتشارات شیفته، چاپ اول 1372، ص 11 تا ص 15.

2. فرجاد، محمدحسین؛ جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران، دانشگاه تربیت معلم، چاپ اول 1355، ص 18.

---